In januari 1871, de maand waarin te Parijs het keizerrijk wordt uitgeroepen, zet Nietzsche een onverwachte stap. Hij solliciteert op een in Basel vrijgekomen hoogleraarspost in de filosofie. Als reden geeft hij op dat hij halverwege elk semester aan onverdraaglijke overspannenheid lijdt. Hij vat dit op als symptoom van een behoefte om bepaalde problemen filosofisch te doordenken. Ook zijn lichamelijke kwalen herleidt hij op een conflict tussen zijn beroep en dat wat hij als zijn eigenlijke opgave beschouwt. Aandacht voor deze opgave is voor hem zo hard nodig dat hij zelfs overweegt om zijn baan helemaal op te geven. En dat is geen bevlieging van het moment, maar een herhaaldelijk terugkerend thema [1]. Een doorslaggevende reden om op dit moment liever door te schuiven naar de vrijgekomen filosofenplaats is dat Nietzsche op die manier hoopt Erwin Rohde op zijn eigen plaats benoemd te krijgen. De nabijheid van vrienden, en speciaal van Rohde, kan het gevoel verminderen dat hij alleen staat in zijn leven. Dat hij de aansluiting die hij in Basel mist, ook elders niet verwacht, blijkt als hij een jaar later zonder enige aarzeling afziet van de mogelijkheid om naar een universiteit in Noord-Duitsland over te stappen (waarmee hij in Basel veel waardering oogst). Ook van het beoogde filosofische hoogleraarschap verwacht hij op de duur niet echt uitkomst. Al met al leidt zijn 'geestelijke "slapeloosheid"' ertoe dat hij de hele aanstelling op de universiteit als een pijnlijke bijzaak beschouwt. Hij zou liever een eigen klooster stichten om zich samen met vrienden vrij te kunnen ontwikkelen: een nieuwe versie van Plato's academie [2].

De hoop om boven de beperkingen van een universitaire loopbaan uit te groeien, komt niet ineens uit de lucht vallen. De oorlog vormt er niet zonder meer de aanleiding toe. Het culturele doel dat de oorlog aanvankelijk leek te dienen, gaf zelfs juist hoop een ouder verlangen te kunnen verwezenlijken waarvoor zijn beroep te weinig ruimte bood: het verlangen naar één groot doel.
   Al aan het begin van zijn studietijd schreef Nietzsche een brief aan zijn moeder waaruit blijkt dat hij zijn beroepskeuze als kansspel zag. Hij was zich er vooral van bewust dat de veelheid van zijn belangstellingen moest worden ingeperkt om ze binnen de disciplinaire grenzen van één vak te laten passen. 'Algehele bevrediging ervan zou me tot een geleerd [p. 99:] mens, maar amper tot een beroepsdier maken' [1]. Bij de aanpassing die nodig is om deel te kunnen nemen aan de moderne wetenschap, dacht hij van al zijn belangstellingen 'misschien juist zijn lievelingskinderen' over boord te moeten gooien. Hij had redenen om zijn moeder de indruk te geven dat hij de theologie onder deze 'lievelingskinderen' rekende. Maar kort na deze brief besloot hij op te houden met de theologiecolleges om zich helemaal op de filologie toe te leggen. Ook zijn vriend Paul Deussen probeerde hij er vervolgens toe over te halen om de theologie in te wisselen voor de filologie:

Het is een studie die heel wat zweetdruppeltjes kost, maar die ook werkelijk álle moeite loont. De sterke en versterkende ervaring van een levensopgave treedt bij de echte filoloog snel genoeg op. Het moet ons in ieder geval niet, beste Paul, om een levensverzekering of een vlug baantje gaan. Maar wel verlangen we allebei hevig die zwaarmoedige toestand te verdrijven waarin de jonge geest nog geen weg gevonden heeft die hij gezond kan inslaan [...] [2]

Vorige week nog wilde ik je eens schrijven om je voor te stellen samen scheikunde te gaan studeren en de filologie te dumpen waar ze thuishoort, bij de huisraad van de voorvaderen. Nu lokt de duivel 'noodlot' met een filologisch professoraat. [4]

Als ik mythologisch moet spreken, zie ik de filologie als misgeboorte van de godin filosofie, verwekt met een idioot. Jammer dat Plato deze mythe niet al bedacht heeft; hem zou je eerder geloven, en met recht. Toch vraag ik iedere wetenschap afzonderlijk naar haar vrijgeleide, en als ze niet kan aantonen dat er enig groot cultuurdoel aan haar horizon ligt, dan laat ik haar weliswaar evengoed nog door – zonderlingen hebben in het rijk van het weten evengoed hun recht als in het rijk van het leven – maar ik lach als zulke zonderlinge wetenschappen hartstochtelijke gebaren beginnen te maken en hoog- [p. 101:] dravend beginnen te doen. [1]

De hele wetenschappelijk-kunstzinnige beweging van deze zonderlinge centaur loopt, met enorme kracht maar cyclopische traagheid, uit op een overbrugging van de kloof tussen de ideale oudheid – die misschien niet meer is dan de mooiste bloem van Germaans liefdesverlangen naar het zuiden – en de werkelijke oudheid. En daarmee streeft de klassieke filologie niets anders na dan de uiteindelijke voltooiing van haar meest eigen wezen, een volledig vergroeien en één worden van aanvankelijk vijandige en slechts met geweld verenigde drijfveren. [3]

'Wat filologie was, is tot filosofie geworden' [/] Dat wil zeggen dat elke filologische bezigheid omsloten en omheind moet zijn door een filosofische wereldbeschouwing, waarin al het afzonderlijke en op zichzelf staande als iets verwerpelijks verdampt en alleen het hele en een geheel vormende blijft bestaan. [4] [p. 102:]

Ik zou niet weten wat de klassieke filologie in onze tijd voor zin heeft als het niet was dat ze er in werkt op een manier die niet in die tijd past [die unzeitgemäß is], dat wil zeggen: dat ze tegen die tijd in werkt en daardoor op die tijd inwerkt, hopelijk ten gunste van een komende tijd. [2]

Terwijl de moderne wetenschappen zich in zijn tijd juist losmaken uit de eenheid die de vakfilosofie nog suggereert, bieden de culturele doelen die hij zoekt een redmiddel om de versplintering tegen te gaan. Dat houdt geen naadloze invoeging in de beroepspraktijk van filosofen in. Zijn geestdrift voor Schopenhauer is voor filosofen uit zijn tijd zelfs onbegrijpelijk. Omgekeerd is zijn kritiek op het beperkte gezichtsveld van de be- [p. 103:] roepsfilosofie net zo scherp als op dat van de filologie [1]. Toch begint hij zich als filoloog óók als 'zo u wilt een beetje filosoof' te beschouwen, als 'filosoof die de tegenwoordige ontwikkeling van de muziek in samenhang met een na te streven cultuur beschouwt' [2]. Deze cultuur moet de matheid doorbreken van de beroepsfiloloog zonder dringende motivatie of geestdrift: 'er is helemaal geen keuze: je moet hopen of vertwijfeld raken. Ik heb voor eens en voor altijd tot hopen besloten' [3].
   Al voordat hij beroepsfiloloog werd, signaleerde Nietzsche dat 'wetenschap volgens Aristoteles niets met geestdrift te maken heeft, omdat men zich niet op die buitengewone kracht kan verlaten' [4]. Een andere reden voor terughoudendheid kan zijn dat wetenschappers sinds Aristoteles de vertwijfeling helemaal niet delen waar Nietzsche een antwoord op zoekt. In ieder geval verlaten de Baselse filosofen zich niet op zijn hoop en geestdrift. De filosofische vacature wordt ingevuld door iemand anders, die een inaugurele rede houdt 'over het "vanzelfsprekende" thema: "de betekenis van Aristoteles voor de tegenwoordige tijd"' [5]. En Nietzsche werkt zijn belangstelling voor de wetenschap vóór Aristoteles vervolgens uit als beroepsfiloloog met een culturele roeping die zijn beroep, als onderdeel van de omringende doelloze cultuur, te boven gaat.